تکه‌هایی از کتاب کاربرد فرآیند تحلیل سلسله مراتبی “AHP” در مدیریت پروژه

در این متن توان بالقوه کاربرد فرآیند تحلیل سلسله مراتبی”AHP” به عنوان ابزاری در مدیریت پروژه تشریح می‌شود. در انتخاب پیمانکار؛ از میان پیمانکاران متقاضی اجرای یک پروژه، ساختار سلسله مراتبی بر مبنای معیارهای انتخاب و متقاضیان تشکیل می‌شود، با استفاده از AHP معیارهای ارزیابی را اولویت‌بندی نموده، در نهایت وزن نسبی پیمانکاران که نشان‌دهنده توانایی هریک نسبت به سایرین در اجرای تعهدات می‌باشد، محاسبه می‌شود. به منظور بررسی حساسیت تصمیم نسبت به تغییرات اندک در قضاوت‌ها می‌توان برروی فرآیند آنالیز حساسیت انجام داد.

مقدمه

فرآیند تحلیل سلسله مراتبی ابزاری برای تسهیل تصمیم‌سازی است که توسط توماس ال. ساعتی پایه‌گذاری شده‌است. هدف این روش اولویت‌بندی کمی مجموعه‌ای از گزینه‌ها، با کمک محاسبه وزن نسبی آنها بر مبنای قضاوت‌های شخصی تصمیم‌سازان می‌باشد. با توجه به این‌که مبنای قضاوت تصمیم‌سازان دانش و تجربه آنهاست، رویکرد نهایی تصمیم اتخاذ شده با روش مورد نظر و باورهای تصمیم‌گیرندگان تطابق دارد. توانمندی AHP در سازماندهی مولفه‌های محسوس و نا محسوس در یک رویه مشخص و ایجاد ساختاری نسبتاً ساده برای حل مسایل تصمیم‌سازی است. همچنین شکست یک مساله در این فرآیند، تحت ساختاری منطقی به اجزا کوچکتر تا حدی که به مقایسه زوجی منتهی شود، تصمیم‌سازی را بسیار تسهیل نموده‌است.

هدف این متن معرفی کاربرد AHP در مدیریت پروژه می‌باشد. پست به‌طور خلاصه به مرور مفاهیم و کاربرد تحلیل‌های تصمیم‌گیری چند معیاره پرداخته، گام‌های اجرایی AHP و کاربرد آن در ارزیابی پیمانکاران را تشریح می‌نماید.

تحلیل تصمیم‌ چند معیاره[۱]

در پروژه‌های پیچیده مدیران با مسایل گوناگون روبرو هستند. در این شرایط مسایل مولفه‌های متعددی داشته، رابطه بین این مولفه‌ها بسیار بغرنج و سر در گم کننده است. مولفه‌های موثر بر این مسایل روابط بسیار پیچیده‌ای دارند. ممکن است رابطه میان این مولفه‌ها غیر خطی بوده‌، تغییر در آنها با تناسبات و روابط ساده قابل بررسی نباشد. از سوی دیگر ارزش‌های فردی و سیستم قضاوت افراد یکی از پارامترهای همواره موثر در پروژه‌هاست. از این‌رو توانایی در اخذ تصمیمات معقول و مناسب در موفقیت پروژه اهمیت حیاتی دارد. “Schuyler” در رتبه‌بندی مهارت‌های یک مدیر پروژه، توانایی تصمیم‌سازی صحیح را در رتبه بالایی قرار داده، اذعان می‌دارد با وجود این اهمیت عده اندکی از مدیران پروژه آموزش‌های رسمی تصمیم‌سازی را فراگرفته‌اند.

رویکرد تصمیم‌سازی‌های چند معیاره جز مهمی از تئوری‌ها و تحلیل‌های تصمیم را شامل می‌شود. این رویکرد در پی ارائه تصویر صریح و روشن از موارد شامل بیش از یک معیار برای تصمیم‌سازی است. هدف MCDM[۲] کمک به تصمیم‌سازان برای شناخت بهتر مساله‌ای که با آن مواجه هستند، می‌باشد. همچنین اهداف دیگری چون کمک به درک بهتر سیستم ارزش افراد و ارزش‌های سازمانی را دنبال می‌نماید.

در نهایت این رویکرد شرایطی را برای بررسی کامل مساله و یافتن بهترین راه‌حل فراهم می‌آورد. به عبارت دیگر MCDA در مواردی که لازم است شرایط مختلف غیر قابل ارزیابی با روش‌های معمول و سنجه‌های یک بعدی بررسی شوند، بسیار کارامد می‌باشد.

Yoon و Hwang تحقیق جامعی در مورد MCDM و کاربرد آنها منتشر نموده‌اند و در آن اعلام کرده‌اند دو دسته مساله بسیار معمول در مدیریت پروژه یعنی مسایل ارزیابی و مسایل طراحی بیشترین تطابق را با مدل‌های MCDA دارند.

فرآیند تحلیل سلسله مراتبی AHP

در خلال سال‌ها نقدهای یسیاری در مورد AHP ارائه شده‌است. “Watson” و “Freeling” سوالاتی را که برای تعیین وزن معیارها پرسیده می‌شود فاقد معنی می‌دانند. “Bolton” ، “Gear” و “Dyer” معتقدند AHP دچار مشکل وارون‌سازی در رتبه‌بندی است(اگر گزینه‌ای از میان n گزینه بهترین انتخاب شود با خارج نمودن برخی گزینه‌های کم اهمیت ممکن است دیگر بهترین نباشد). همچنین “Bolton” ، “Gear” ، “Dyer” و “Wendel” روش AHP را فاقد پایه‌های مستحکم تئوریک می‌دانند. .در پاسخ به این انتقادات “Harker” ، “Vargas” و “Perez” به کمک مطالعات تئوریک و مثال‌های عملی اثبات نموده‌اند که ایرادات مورد اشاره در مورد AHP مصداق ندارد. آنها اظهار می‌دارند AHP بر پایه مبانی مستحکم تئوریک استوار بوده، همان‌گونه که در این متن نیز اشاره خواهد شد،

[۱] Multiple Criteria Decision Analysis

[۲] Multiple Criteria Decision Making

روز به روز موارد کاربرد متنوع‌تری در سازمان‌های دولتی، شرکت‌ها و مهندسین مشاور برای آن پیشنهاد می‌شود و در مجموع AHP ابزاری موفق، قابل اطمینان و عملی برای تصمیم‌سازی است. “Saaty” برای کاربرد AHP گام‌های ذیل را پیشنهاد می‌کند:

• تعریف دقیق مساله و تعیین اهداف.
• ایجاد ساختار سلسله مراتبی که در بالاترین سطح هدف، در سطوح میانی معیارها و در سطح پایین گزینه‌ها قرار دارند.
• برای هریک از معیارهای سطوح میانی یک ماتریس n*n (nتعداد گزینه‌ها) مقایسه زوجی تشکیل شده، مقایسه‌های زوجی بر مبنای کلیدواژگان جدول ۱ انجام می‌شود. مقایسه‌های زوجی بر مبنای برتری هر مولفه نسبت به دیگری انجام می‌شود.
• برای تکمیل گام سوم مجموعاً ۲/n(n-1) قضاوت باید انجام گردد.
• با استفاده از روابط ماتریسی وزن نسبی گزینه‌ها و معیارها محاسبه می‌شود.
• شاخص ناسازگاری برای هر ماتریس مقایسه زوجی محاسبه می‌شود و در صورتی که بزرگتر از ۱/۰ باشد ماتریس مقایسه زوجی مورد بازنگری قرار می‌گیرد.
• گام‌های ۳ تا ۶ برای تمام سطوح انجام می‌شود.
• وزن نهایی هر گزینه محاسبه می‌شود.
• شاخص ناسازگاری کل محاسبه می‌شود (در صورتی که بزرگتر از ۱/۰ باشد فرآیند مورد بازنگری قرار می‌گیرد).

جدول ۱- معادل عددی کلید واژگان مورد استفاده در مقایسه‌‌های زوجی

خوشبختانه نیازی به انجام دستی محاسبات گام‌های فرآیند AHP نمی‌باشد و می‌توان این محاسبات را به کمک نرم‌افزار Expert Choice انجام داد.

تصمیم‌سازی گروهی

AHP شرایطی برای تصمیم‌سازی گروهی فراهم می‌آورد که در آن اعضای گروه می‌توانند بر مبنای تجربیات، ارزش‌ها و دانش خود مساله مورد نظر را در یک ساختار سلسله مراتبی تشریح نموده، به کمک گام‌های AHP راه‌حل مناسبی برای آن بیابند. معمولاً توفان اندیشه‌ها و به اشتراک گذاشتن ایده‌ها و نظرات منجر به درک عمیق نسبت به مساله می‌شود. در این ارتباط مواردی به شرح ذیل در راهنمای نرم‌افزار Expert Choice ارائه شده‌است:

• ساختار گروه‌های تصمیم‌سازی معمول از افرادی با نظرات متنوع تشکیل می‌شود. این تنوع انگیزه‌ها، ایده‌ها و افکار می‌تواند باعث کشمکش‌هایی در فرآیند تصمیم‌سازی گردد. با وجود این هنگامی‌که هدف اعضای گروه تحقق یک هدف مشترک باشد همکاری و مشارکت، بیش از کشمکش و درگیری نمود پیدا می‌کند. لذا کار گروهی و تلاش برای دست‌یابی به اتفاق نظر در این مسیر قویاً توصیه‌ می‌شود و باید توجه داشت ارتباطات قوی و صحیح می‌تواند باعث مشارکت فعال اعضای گروه در تصمیم‌سازی‌ گردد.
• با توجه به این‌که در AHP تمرکز در هر مرحله تنها برروی جنبه خاصی از مساله که قضاوت در مورد آن جریان دارد، صورت می‌گیرد مشکلات ناشی از تصمیم‌سازی‌های گروهی و نیز اعمال نفوذ اعضای قدرتمند گروه به حداقل ‌می‌رسد.
• در AHP همزمان با پیشرفت مطالعات ممکن است، درک جدیدی از مسایل بدست آید، لذا با بهره‌گیری از نرم‌افزار Expert Choice می‌توان در هر مرحله از جلسه‌ تصمیم‌سازی ساختار سلسله مراتبی تشکیل شده را اصلاح نمود.

نمونه‌ای از کاربرد AHP در مدیریت پروژه

در این متن کاربرد AHP در ارزیابی و مقایسه پیمانکاران به عنوان یکی از کاربردهای بالقوه این روش در مدیریت پروژه، ارائه می‌گردد. ارزیابی عبارت است از: “گزینش پیمانکاران ساخت توسط کارفرما یا نماینده‌اش بر مبنای دسته‌ای از معیارهای مشخص ضروری برای اجرای موفق پروژه، برای تعیین آن‌ دسته پیمانکارانی است که شایستگی حضور در مناقصه را دارند”.

تعریف دیگری به شرح ذیل برای ارزیابی ارائه شده‌است:” ارزیابی عبارت است از احراز شایستگی شرکت‌های مایل به شرکت در یک مناقصه پیش از ارائه اسناد مناقصه و یا پیشنهادات”. هدف ارزیابی حذف پیمانکاران فاقد شایستگی از فرآیند مناقصه است. به منظور به کارگیری موفق و موثر منابع از طریق حصول اطمینان به انجام کار توسط پیمانکار شایسته، در دو بخش دولتی و غیر دولتی، ارزیابی بسیار ضروری است. علاوه بر این به واسطه توانایی، تجربه و شایستگی پیمانکار، تکمیل پروژه در محدوده زمان و هزینه پیش‌بینی شده قابل تحقق خواهد بود. تحقیقات بسیاری بر روی ارزیابی تمرکز کرده‌اند. “Lower” راهنمای ارزیابی در ایالت‌های مختف آمریکا را بررسی نموده‌است و در مورد تاثیر ارزیابی بر مصرف موثر و کارآمد منابع بحث می‌نماید. “Nguyen”‌ این‌گونه بیان می‌دارد: فرآیند ارزیابی پیمانکاران هنری است که به تجربیات شخصی بستگی دارد.

“Russel” و “Skibniewski”  خاطر نشان می‌سازند در گذشته فرآیند ارزیابی پیمانکاران کمتر مورد توجه قرار گرفته‌است. آنها تلاش نموده‌اند فرآیند ارزیابی را بر مبنای استراتژی‌های تصمیم‌سازی و مولفه‌های موثر بر قرآیند تشریح نمایند، که نتیجه آن معرفی ۵ روش ذیل برای ارزیابی پیمانکاران است:

Dimensional Weighting

Two-Step Prequalification

Dimension-Wide Strategy

Prequalification Formula

Subjective Judgment

• در روش “Dimensional Weighting” معیارها و وزن نسبی آنها بر مبنای نظر کارفرما تعیین می‌شود. تمامی پیمانکاران بر مبنای هر معیار رتبه‌بندی شده، با ضرب رتبه هر پیمانکار با توجه به معیار، در وزن معیار و جمع این مولفه‌ها برای هر پیمانکار امتیاز نهایی محاسبه می‌شود. در نهایت بر مبنای امتیاز نهایی پیمانکاران درجه‌بندی شده، این درجه‌بندی ملاک ارزیابی قرار خواهد گرفت. مشکل اصلی این روش تعیین وزن نسبی معیارهاست‌(در AHP برای این منظور متدولوژی خاصی پیشنهاد شده‌است).
• روش “Two-Step Prequalification” ویرایشی  از روش “Dimensional Weighting” است. در گام نخست، بر مبنای معیارهای اولیه گزینش مقدماتی پیمانکاران انجام می‌شود. صلاحیت پیمانکاران واجد شرایط گام نخست در گام دوم مورد ارزیابی نهایی قرار می‌گیرد. در گام دوم بر مبنای معیارهای با اهمیت بیشتر و با استفاده از روش “Dimensional Weighting”  پیمانکاران ارزیابی می‌شوند. این روش برای حذف سریع پیمانکارانی که حائز شرایط نیستند بسیار مفید می‌باشد.
• در روش “Dimension-Wide Strategy” لیستی از مهم‌ترین معیارهای ارزیابی بر مبنای اهمیت آن معیارها تهیه می‌شود. پیمانکاران بر مبنای تک‌تک این معیارها‌ ارزیابی شده،‌ در صورتی‌که متقاضی فاقد یکی از شرایط باشد از فرآیند ارزیابی حذف می‌شود. فرآیند تا زمانی که پیمانکاران بر مبنای تمام معیارها مورد ارزیابی قرار گیرند، ادامه می‌یابد.
• در روش “Prequalification Formula” ارزیابی پیمانکار برمبنای فرمولی صورت می‌گیرد که ماکزیمم توانایی پیمانکار را محاسبه می‌کند. حداکثر توانایی یک پیمانکار به این صورت تعریف می‌شود:” بیشینه میزان کارهای به اتمام نرسیده‌ای است که یک پیمانکار می‌تواند در یک زمان انجام دهد”. در این روش ارزیابی برسه فاکتور حداکثر توانایی، کارهای به اتمام نرسیده پیمانکار و ابعاد پروژه مورد نظر انجام می‌شود. در صورتی که تفاضل میان حداکثر توانایی پیمانکار و حجم کارهای جاری پیمانکار کمتر از حجم کار پروژه مورد نظر باشد، پیمانکار از مناقصه حذف می‌شود.

روش‌های مورد اشاره به منظور ارزیابی موثر و نظام‌مند پیمانکاران پایه‌گذاری شده‌اند. ممکن است در برخی موارد کارفرما بر مبنای قضاوت‌های شخصی “‌Subjective Judgment” و نه روش‌های نظام‌مند، به انتخاب پیمانکار مبادرت نماید.

“Aitah” سیستم برگزاری مناقصه و انتخاب پیمانکار (ساخت ساختمان‌های عمومی) در عربستان سعودی را مورد بررسی قرار داد. مشخص شده‌ در مواردی که اجرای پروژه به کمترین قیمت واگذار شده‌است، در مقایسه با مواردی که پیمانکار بر مبنای معیارهای معین ارزیابی انتخاب شده‌است، کیفیت نازل‌تر و تخطی از برنامه زمانی بیشتر بوده‌است.

“Al-Alawi” فرآیند ارزیابی در پروژه‌های دولتی بحرین را مورد توجه قرار داد. او بازار بحرین را بررسی و مهم‌ترین معیارهای‌ فرآیند ارزیابی را تعیین نموده، در نهایت نرم‌افزاری برای اجرای فرآیند تهیه کرد.

“Russel” شکست‌های عملیات پیمانکاری در بحرین را بررسی نمود و استفاده از دو ابزار را برای پیش‌گیری از این‌گونه رخدادها به کارفرمایان پیشنهاد نمود:

• تحلیل توانایی و ارزیابی دقیق پیمانکار پیش از مناقصه،
• بررسی و پیگیری عملکرد پیمانکار پس از پیروزی در مناقصه.

“Al-Ghobadi” بازار عربستان را مورد بررسی قرار داد و در نهایت لیستی از معیارهایی که باید مبنای ارزیابی قرار گیرند، تهیه نمود. این معیارها عبارتند از: تجربه، پایداری و ثبات مالی، عملکرد پیشین، حجم کاری فعلی، مدیریت منابع انسانی، ساختار سازمانی، آشنایی با موقعیت جغرافیایی پروژه، توانایی مدیریتی، تضمین و کنترل کیفیت، شکست در تکمیل قراردادهای قبلی، تجهیزات، ساز و کار خرید و تهیه مواد اولیه، رعایت مسایل ایمنی، توانایی در تهیه و اجرای برنامه زمان‌بندی و کنترل هزینه‌ها، امکانات نگهداری و تعمیر تجهیزات.

مثال

به منظور توضیح و تشریح مطلب، در این قسمت مثال ساده شده‌ای از ارزیابی پیمانکاران در یک پروژه ارائه می‌گردد. به منظور تسهیل محاسبات معیارهای مورد توجه در ارزیابی در این مثال عبارتند از: تجربه، ثبات مالی، کیفیت عملکرد، منابع انسانی، تجهیزات و حجم کار فعلی. می‌توان در صورت نیاز معیارهای دیگری را نیز به این مجموعه اضافه نمود و برای تسریع و تسهیل محاسبات از نرم‌افزارهای موجود استفاده کرد.

جدول ۳ خصوصیات پیمانکاران متقاضی ارزیابی را نشان می‌دهد. می‌توان با استدلال اعلام نمود پیمانکار ۵ واجد حداقل شرایط نمی‌باشد. توضیحات ارائه شده در ذیل پیمانکار ۵ شرایط حذف پیمانکار توسط کارفرما را موجب می‌شود. به هرروی حذف سریع پیمانکار ۵ در مراحل اولیه از اختیارات تصمیم‌گیرندگان می‌باشد. می‌توان پیمانکار ۵ را از لیست حذف نکرد، اما مشاهده می‌شود پیمانکار ۵ در انتهای فرآیند در اولویت آخر قرار می‌گیرد.

با پیگیری فرآیند AHP، ساختار سلسله مراتبی مطابق شکل ۱ ایجاد می‌شود و با توجه به اطلاعات جدول ۳ گام‌های ذیل به صورت دستی و یا به کمک نرم‌افزار اجرا می‌گردد:

• تشکیل ماتریس مقایسه‌های زوجی،
• محاسبه بردارهای اولویت برای هر ماتریس مقایسه زوجی،
• کنترل سازگاری مقایسه‌های زوجی،
• محاسبه وزن نهایی هر گزینه،
• کنترل سازگاری کل.

انجام محاسبات

خلاصه

با توجه به لزوم تصمیم‌سازی‌های پیچیده در فرآیند مدیریت پروژه، استفاده از ابزارهای مناسب برای تصمیم‌سازی صحیح ضروری است. در این متن AHP به عنوان ابزاری کارامد در تصمیم‌سازی‌ تحت معیارهای متعدد معرفی گردید و به عنوان مثال کاربرد آن ارزیابی پیمانکاران ارائه شد.